Página 2 de 4
Polo demais, neste senso convén lembrar
que as primeiras ordenanzas municipais datan de 1491. Este concello xa entón
puxo por escrito unhas regras para que os seus cidadáns se comportasen civicamente,
das que di Lence-Santar: “Mondoñedo, que ya en el siglo XV dictaba las normas
más cultas de aquella época”.[7] Este feito vén a ser unha boa mostra da
cultura e raciocinio que imperaba na cidade. Quero dicir que Mondoñedo, no
século XV, era unha vila culta, con profesionais de todo tipo, e onde a presenza
de escritores como Rodríguez del Padrón (co seu probable faladoiro literario),
así como o feito de escribir gozaban xa de reputación.
Para rematar este punto quixera recordar
que no século XVI érguese o Seminario, con todo o que elo supón de
incorporación de profesores e alumnos, e chega como bispo a esta cidade o gran
literato frei Antonio de Guevara (1537-1545), que deixou unha pegada e foi un
referente literario na cidade.
En resumo, o feito de escribir en
Mondoñedo, así como a unha certa tradición literaria, veñen de moi vello. Non é
de estrañar, polo tanto, que nun momento dado (s. XIX) nesta cidade agromase
toda unha xeración de escritores. Son dos que pensan que nada sucede por
casualidade.
Por outra banda, emerxe no século XVIII o
fenómeno tan coñecido polos mindonienses dos Cantores do Nadal. Velaquí o
segundo punto que explicaría o fenómeno cultural do que tratamos. Foi o outro
gran pulo literario que tivo esta cidade. Coma di o doutor Cal Pardo “Na base
desa gran torre formada pola literatura autenticamente galega que florece a
finais do século XIX e comezos do século XX, atópanse, como semente, a punto de
abrirse en flor, os Cantores mindonienses do Nadal”.[8] Agora ben, estas composicións literario-musicais, que
se cantaban no Nadal e por Reis na catedral mindoniense, podían moi ben non
traspasar os muros catedralicios, como outros tantos actos relixiosos. E non
foi así. E non foi así por dous feitos: 1º) porque coincidiu un grupo de
excelentes poetas: Castro e Neira, Luís Corral e Xacinto Romualdo, e a boa
poesía déixase sentir, transcende, permanece; e 2º), tan importante como o
anterior, é que esas panxoliñas, compostas por cregos e para actos relixiosos,
pasaron ó pobo, pasaron á sociedade mindoniense. No caso de Castro e Neira, que
foi cura de Argomoso, é moi probable que as súas composicións (ou outras feitas
polos mesmos nenos de Argomoso a imitación do seu crego) foran cantadas diante
o nacemento da súa igrexa (lembremos que en todas as igrexas de Mondoñedo se
monta un nacemento e se adora ó Neno con cancións e poemas). No caso de Luís
Corral e Xacinto Romualdo, que deixan a carreira sacerdotal nos últimos anos, o
primeiro foi farmacéutico e o segundo un excelente e reputado mestre de escola
de primeiras letras, que tiña a súa sede no Seminario. Con toda seguridade os
alumnos de Xacinto cantaban esas panxoliñas diante o Nacemento que se facía na
escola. Digo isto porque esta tradición de que os nenos de Mondoñedo fagan
panxoliñas ben na escola ou ben na igrexa á que pertencen, chega ata o día de
hoxe. (Incluso recordo que estes anos houbo ata concursos de panxoliñas na
Biblioteca municipal). E esta tradición de facer versos afiánzase cos Cantores
do Nadal.
Polo tanto, neste contexto, por unha
parte, dunha cidade culta na que escribir non era ningunha novidade e na que
viviron escritores da talla de Rodríguez del Padrón ou Antonio de Guevara, e
por outra, na que se versificaban e cantaban poemas polo Nadal, feitos por
poetas e nenos do pobo, non ten nada de estraño que no século XIX e XX
emerxeran figuras literarias como Leiras Pulpeiro, Noriega Varela e Á.
Cunqueiro, aos que con moi bo criterio lles dedicaron un día das letras
galegas. (E por se alguén me escoita, non estaría mal que lles dedicaran un día
das letras galegas ós Cantores do Nadal, porque polo que podedes supoñer son
merecentes de ser recoñecidos con tal distinción).
E para rematar, como homenaxe a estes tres
recoñecidos autores literarios, imos falar un pouco deles tendo sempre a
Mondoñedo de fondo.
Foron tres poetas como as torres da
catedral: pétreos, rexos, fortes, ergueitos, Outes, dos que a súa poesía chega
ata o azul do ceo; dos tres, Cunqueiro, ademais, coa súa maxia de poeta na
alma, vólvese inmenso tamén como novelista, crítico, ensaísta, contista,
conferenciante e reborda todas as previsións como periodista.
Non é raro ver escrito ou escoitar que estamos diante escritores locais ou como recentemente dixo Alonso
Montero nunha conferencia en Ourense sobre Á. Cunqueiro na que afirmou “que era
un xenio pero un xenio local". A
literatura, como a pintura ou a música (ou calquera actividade artística), non
é local, nin provincial nin nacional, a literatura ou é boa ou é mala, de aí que
sigamos lendo a Jorge Manrique ou a Miguel Cervantes, fronte a outros
escritores que quedaron no esquecemento.
Neste senso, por exemplo, dise de Leiras
pulpeiro que a súa poética anticlerical é o resultado de vivir en
Mondoñedo. Indubidablemente, pero isto non quere dicir que sexa un poeta local,
senón que ó criticar os males dos cregos mindonienses, critica os males da
igrexa en xeral. A propósito, a súa poesía anticlerical, que tanta fumareda
levantou, foi a responsable de que non se coñecera a outra parte da súa obra
nin, por suposto, a Leiras na súa verdadeira dimensión como poeta. Houbo un
primeiro estudo da súa obra feito por X. Luís Franco Grande pero tivo pouco eco
na sociedade galega [9]; ata o estudo de Alonso Montero [10] e, sobre todo, os
do medio-mindoniense R. Reimunde Noreña [11] non se
coñeceu a importancia do seu verso.
Deixando á parte a súa lira anticlerical (aquí é bastante coñecida), Leiras
Pulpeiro ten dúas vertentes salientables: a)
ninguén lle discute o posto de gran
mestre da fala polo seu dominio da lingua en todas as súas vertentes:
léxica, fónica e morfosintáctica. De aí a gran forza da súa poesía e, b) foi ante todo o poeta das miserias humanas e as miserias
humanas repítense ó longo dos séculos, por iso unha boa parte da súa poesía
segue tendo vixencia hoxe. Temas como o abandono, a pobreza, as inxustizas e
abusos sociais están na maior parte dos seus versos. É unha poesía fonda, chea
de sentimentos, como a vida mesma. Sirvan como mostra os catro poemas
seguintes, que imos ler.
Coa crise que hai hoxe, qué pobre non poría na súa
porta este poema:
¿Que agardan os probes,
Que a fouce no-abranguen,
I a súa, ben feita,
Non fan d’unha vez!…
Se calan, nin coiro
Lles deixan os fartos;
Se piden xusticia,
No-os ouza ninguén…
¿Que agardan os probes,
Que a fouce no-abranguen,
I a súa, ben feita,
Non fan d’unha vez!…
E qué dicir das feridas, envexas e
miserias cotiás que nos van podrecendo o día a día:
Enriba todo é negruras,
I embaixo todo é lacerias,
E traballos i-esquiveces
Que i-alma nos apodrentan.
ou dos desenganos da vida:
Vendo que, en donde coidaba
seguro atopar consolo,
desenganos atopaba…!
¡Probe do que a outros acode
Cobizoso de sosego
Que soio a morte dar pode!
ou o medo ante a
vida:
Como na porta a madroa
Pol-o San Xuan non puxemos,
Teño n-o corpo metidos
Tamaño frío, e tal medo,
Que o escano deixar non poido,
Nin manxo, nin durmo ô dreito,
I en todo vexo curuxas,
Sacabeiras e morcegos…!
Igual que o reproduce na súa estatua o
escultor J. Puchades, así é a súa poesía: rexa, forte, eufónica, vai á vida de
fronte. Leiras poetiza o día a día, a vida cotiá, e a vida está chea de amor,
sufrimento, ledicias, frustracións, amarguras, trunfos, soidades… Todo isto
atópase nos seus versos, ó que hai que engadir os xenes literarios que tiña e o
dominio da lingua. Ata que se lle dedicou o día das Letras Galegas era o gran
descoñecido na cultura galega.
