Pido permiso para que me deixedes dicirvos que a vida foi excesivamente cruel con Noriega Varela: o seu nacemento, os estudios no seminario (que o marcaron para sempre); a morte da nai (que era o único sustento afectivo que tiña), a morte dos fillos, a súa peregrinaxe: Foz, Ourense, Chavín… e sobre todo, porque naceu, viviu e morreu como poeta, tivo unha vida dura, difícil, tristenta. Eses dous versos que Rosalía lle dedica a Curros parece que foron escritos para el: ¡Ai dos que levan na frente unha estrela / hai dos que levan no bico un cantar!..”. ¡Pobre deles! ¡O que lles espera! ¡Cánto sufrimento!
Todos os que se achegaron á súa poesía están de acordo en dúas cousas: a) que tiña unhas calidades innatas para poeta e, b) que non desmerece estar xunto a figuras tan representativas das nosas letras como Rosalía, Curros ou R. Cabanillas.[12] Un home que escrebe uns versos tan sinxelos pero ó mesmo tempo que che transmiten tantas mensaxes e sentimentos como o que titula en vela:
Aquela fonte, aquel Cristo,
y-aquel mouro piñeiral,
en vela xunt’o mosteiro,
que s’esborrallou, están.
A fonte reza baixiño,
n-o Santo Cristo luz hay,
e a zunida d’os piñeiros
lembra os queixumes d’o mar;
onde se sente a soidade, o paso do tempo, as penurias do mar, pero tamén a vida na “luz, na fonte, no vento e no mar”, un home —dicía— que escrebe con tanta fondura merece que o seu nome figure ó pé dos grandes da nosa Terra.
A Noriega Varela tamén se lle encadrou como poeta da montaña, cantor do ermo, poeta franciscano…, como se a súa poesía tocara un único tema. Estudos como os de Freixeiro Mato [13] e a mindoniense Isabel Morán Cabanas [14] veñen a agrandar e a demostrar que foi moito máis que un poeta lírico e costumista. Moitos dos seus versos encerran varias mensaxes, incluso algúns de tipo lírico, como inverno, din algo máis:
TODO está cego:
brétema espesa
cobr’os pinares
y-envolve a igrexa.
[…]
¡Pobre d’o pobre
que hoxe non teña
catro cepiños
xunt’a lareira!
(TODO con maiúsculas —“todo é negruras” (Leiras)—. Non só o inverno é unha época mala para os labregos, senón que TODO, na vida está chea de atrancos e penurias. ¡Pobre do que non teña algo…!)
E as poucas incursións que tivo no terreo social son temibles. No poema do tempo dos caciques, podía moi ben valer para lerllo hoxe a un xefe abusón, que os hai:
confeso, perdonavidas,
que quero verche as entrañas
entre os corvos repartidas.
E á xuventude actual, que está traballando sen contratos e a eito, deixoulles escrito:
¡máis coraxe e menos calma!
non seas corpo sin alma,
sen home de corazón.
…………………………..
si o infortunio te dobrega,
é porque fas como’o can,
que aloumiña a quen lle pega.
Ten sempre un xardolo a mau,
pra abatir a quen che sobra,
e non remedes a cobra,
¡non te arrastres polo chau!
Rebélate, sin rebozo,
que, solo porque tu ques,
che esfola o xugo o pescozo,
e levas grillós nos pés.
Sirva isto que limos como unha homenaxe deste seu pobo e como unha pequena mostra da outra poesía de Noriega, ¡poeta!, onde os haxa.
De Á. Cunqueiro non vou a falar nin da súa inmensidade literaria, nin das súas novelas, nin das pezas teatrais, nin da súa poesía, nin dos seus libros de viaxes, nin dos de cociña, nin dos seus artigos periodísticos (dos que xa van recompilados en doce libros) porque críticos e profesores de literatura tenos a Universidade de Santiago. Imos, por uns momentos, resucitalo. Imos ir con el, cos seus textos, a facer un percorrido físico e sentimental polo seu Mondoñedo, pois como di nuns fermosísimos versos: Pro eu resucitarei que soio volven // os que recordan, compañeiros. Imos, pois, recordalo e resucitalo por uns momentos.
Sempre que lle preguntaban onde estaban as súas raizames literarias contestaba o mesmo:
Coido que unha enorme parte vénme da minha infancia e das miñas raigañas… Vénme das cousas escoitadas nos meus días infantís… Vénme do meu país, do meu contorno, da miña memoria deformante, da miña afeccción polos prodixios e polos milagres, do meu amor polas cousas que non son da realidade senón do soño… (Grial 110, páx. 203);
Estes soños, esta tendencia á fantasía tamén lla proporcionaba Mondoñedo:
La misma cosa esa de mi ciudad natal, episcopal, con sus campanas y su muerte del mariscal Pardo de Cela, todo esto compone un mundo en el que hay semilla suficiente para que una imaginación pueda florecer en un momento dado, aparte de lo que uno lleve dentro, de la genética, claro (El País, 20-IV-80);
ata tal punto que xungue a Mondoñedo coa fantasía:
O que houbo sempre en Mondoñedo é unha propensión a pantasía (A. C. O gran fabulador, Xunta de G., páx. 56).
Pero en Mondoñedo A. Cunqueiro sentía algo especial e fundamental para un escritor e poeta, como era el, sentía a “melancolía e o silencio”:
Si Lugo fue para mí clasicismo, Mondoñedo es la melancolía y el silencio. […] Ahora tengo en los ojos toda la melancolía y en el oído todo el silencio de Mondoñedo. Sobre todo, el silencio, gozoso y casi táctil, en el que mansamente decantan las horas[…] el silencio es un producto de la cultura, como la soledad. Yo reputo a Mondoñedo, como una escuela de silencio, tan ilustre como Verona. [15]
Do silencio ten as frases máis fermosas que lin na miña vida:
Llueve: llueve silencio y lluvia. El bosque de Silva parece un bosque de lanzas; y estoy tan solo como Dios está solo en las alturas (A. C. O gran fabulador, Xunta de G., páx. 189)
Y me ha despertado dos veces el enorme silencio. [16]
Voy por la calle de Batitales hacia las Concepcionistas, y voy pisando silencio. [17]
He pisado tres veces el silencio.
Y en la hora
vespertina, en el verano, en el enorme silencio sonrosado de la tarde, el alma
se ponía a la expectativa del canto del ruiseñor.[18]